มาร ๕

                  ขันธมาร                               มารคือปัญจขันธ์

                  กิเลสมาร                             มารคือกิเลส

                  อภิสังขารมาร                       มารคืออภิสังขาร

                  มัจจุมาร                              มารคือมรณะ

                  เทวปุตตมาร                         มารคือเทวบุตร

                                                            วิ.  ฉยนุสสติ.  ปฐม.  ๒๗๐

              อธิบาย  :  ปัญจขันธ์  ได้ชื่อว่ามาร  เพราะบางทีทำความลำบากให้  อันเป็นเหตุเบื่อหน่าย  จนถึงฆ่าตัวตายเสียเองก็มี  กิเลสได้ชื่อว่ามาร  เพราะตกอยู่ในอำนาจแห่งมันแล้ว  มันย่อมผูกรัดไว้บ้างย่อมทำให้เสียคนบ้าง  อภิสังขารคือกรรมฝ่ายอกุศล  ได้ชื่อว่ามาร  เพราะทำให้เป็นผู้ทุรพล  มัจจุ  คือมรณะ  ได้ชื่อว่ามาร  เพราะตัดชีวิตเสีย.  เทวบุตรผู้มุ่งร้าย  ได้ชื่อว่ามาร  เพราะเป็นบุคลาธิษฐานแห่งสภาวะอันทำลายล้าง  ขึ้นชื่อว่าเทวบุตรไม่ใช่เป็นมารทุกองค์  เป็นเฉพาะผู้มุ่งร้าย  โดยนัยนี้  ปัญจขันธ์ก็ดี  กิเลสก็ดี  อภิสังขารก็ดี  น่าจะหมายเอาเฉพาะส่วนอันให้ร้าย  มัจจุ  น่าจะหมายเอาในเวลาที่ชีวิตกำลังเป็นประโยชน์ตนประโยชน์ท่าน  เช่นถ้ายังเป็นอยู่ต่อไปจะได้บรรลุธรรมพิเศษ  เช่นพระศาสดาทรงปรารภถึงอาฬารดาบส  และอุทกดาบส  เมื่อครั้งทรงพระดำริหาผู้สมควรรับปฐมเทศนา  หรือจักได้สั่งสอนมหาชน  เช่น  พระศาสดาทรงอธิษฐานพระชนมายุเมื่อแรกจะทรงบำเพ็ญพุทธกิจ  ข้าพเจ้าจึงแก้ไว้อย่างนี้