นักธรรมเอก วินัยมุขเล่ม ๓

นักธรรมเอก    วินัยมุขเล่ม ๓                                                                                   

กัณฑ์ที่  ๒๓

สังฆกรรม

                     มูลเหตุที่ให้เกิดสังฆกรรมมี  ๒  คือ :-

๑.  ภิกษุบริษัทมากขึ้น.

๒.  มีพระพุทธประสงค์จะให้สงฆ์เป็นใหญ่ในการบริหารคณะ.

                  คำสวดในสังฆกรรมที่ต้องใช้  มี  ๒  คือ :-

๑.  ญัตติ  คำเผดียงสงฆ์.

๒.  อนุสาวนา  คำประกาศความปรึกษาและตกลงของสงฆ์.

                       สังฆกรรมแยกออกเป็น  ๔ คือ :-

๑.  อปโลกนกัมม์  กรรมที่ทำเพียงบอกกันในชุมนุมสงฆ์  ไม่มีญัตติ    และอนุสาวนา.

๒.  ญัตติกัมม์  กรรมที่ทำเพียงตั้งญัตติ  ไม่มีอนุสาวนา.

๓.  ญัตติทุติยกัมม์  กรรมที่ทำด้วยตั้งญัตติและสวดอนุสาวนาหนเดียว.

๔.  ญัตติจตุตถกัมม์  กรรมที่ทำด้วยตั้งญัตติและสวดอนุสาวนา  ๓ หน.

                       (๑)  อปโลกนกัมม์  มี  ๕  คือ :-

๑.  นิสสารณา  คือนาสนะสามเณรผู้กล่าวตู่พระพุทธเจ้า.

๒.  โอสารณา  คือรับสามเณรรูปนั้นผู้ประพฤติเรียบร้อยแล้วเข้าหมู่.

๓.  ภัณฑูกัมม์  บอกขออนุญาตปลงผมคนจะบวชที่ภิกษุจะทำเอง.

๔.  พรหมทัณฑ์  คือประกาศไม่ว่ากล่าวภิกษุหัวดื้อว่ายาก.

๕.  กัมมลักขณะ  เช่นอปโลกน์แจกอาหารในโรงฉันเป็นต้น.

                           (๒)  ญัตติกัมม์  มี  ๙ คือ :-

๑.  โอสารณา  คือเรียกอุปสัมปทาเปกขะที่ถามอันตรายิกธรรมแล้ว เข้าไปในสงฆ์.

๒.  นิสสารณา  คือประกาศถอนพระธรรมกถึก  ฯ ล ฯ

๓.  อุโบสถ.

๔.  ปวารณา.

๕.  สมมติต่างเรื่อง  เช่นสมมติตนเป็นผู้ถามอันตรายิกธรรมเป็นต้น.

๖.  ให้คืนจีวรและบาตรเป็นต้น  ที่เป็นนิสสัคคีย์  ฯ ล ฯ

๗.  รับอาบัติอันภิกษุแสดงในสงฆ์.

๘.  ประกาศเลื่อนปวารณา.

๙.  กัมมลักขณะ  คือประกาศเริ่มต้นระงับอธิกรณ์ด้วยติฯวัตถารกวินัย.

                              (๓)  ญัตติทุติยกัมม์  มี  ๗  คือ :-

๑.  นิสสารณา  คือคว่ำบาตร.

๒.  โอสารณา  คือหงายบาตร.

๓.  สมมติต่างเรื่อง  เช่นสมมติสีมาเป็นต้น.

๔.  ให้ต่างอย่าง  เช่นให้ผ้ากฐินเป็นต้น.

๕.  ประกาศถอนหรือเลิกอานิสงส์กฐินเป็นต้น.

๖.  แสดงที่สร้างกุฎีให้แก่ภิกษุ.

๗.  กัมมลักขณะ  คือญัตติทุติยกัมม์ที่สวดในลำดับไปในการระงับ อธิกรณ์ด้วยติณวัตถารกวินัย.

                   (๔)  ญัตติจตุตถกัมม์  มี  ๗  คือ :-

๑.  นิสสารณา  คือสงฆ์ทำกรรม  ๗ อย่าง  มีตัชชนียกัมม์เป็นต้น.ฅ

๒.  โอสารณา  คือสงฆ์ระงับกรรม  ๗ อย่างนั้น.

๓.  สมมติ  คือสมมติภิกษุเป็นผู้ให้โอวาทแก่ภิกษุณี.

๔.  ให้  คือให้ปริวาสและมานัตแก่ภิกษุผู้ต้องอาบัติสังฆาทิเสส.

๕.  นิคคหะ  คือปรับภิกษุผู้ประพฤติปริวาสหรือมานัตอยู่  ต้องอาบัติสังฆาทิเสสซ้ำเข้าอีก  ให้ตั้งต้นประพฤติใหม่.

๖.  สมนุภาสนา  คือสวดห้ามภิกษุไม่ให้ถือรั้นการอันมิชอบ.

๗.  กัมมลักขณะ  ได้แก่อุปสมบทและอัพภาน.

             จำนวนสงฆ์ผู้ทำกรรม  ๔  ประเภทนี้  มี  ๔  คือ :-

๑.  จตุรวรรค  สงฆ์มีจำนวน  ๔ รูป.

๒.  ปัญจวรรค    "    "          ๕  "

๓.  ทสวรรค       "    "         ๑๐ "

๔.  วีสติวรรค     "     "         ๒๐ "

           สังฆกรรม  ๔ ประเภทนั้น  มีกำหนดจำนวนสงฆ์อย่างต่ำ

สำหรับทำกรรมนั้น ๆ  ดังนี้  คือ :-

        ๑.  สงฆ์จตุรวรรค  ทำสังฆกรรมได้ทุกอย่างเว้นแต่ปวารณา ให้ผ้า  กฐิน  อุปสมบท  และอัพภาน.

        ๒.  สงฆ์ปัญจวรรค  ทำปวารณา  ให้ผ้ากฐิน  อุปสมบทในปัจจันต-ชนบท.

        ๓.  สงฆ์ทสวรรค  ให้อุปสมบทในมัธยมชนบท.

        ๔.  สงฆ์วีสติวรรค  ทำอัพภาน.

            กรรมที่สงฆ์มีจำนวนน้อยกว่าทำได้  สงฆ์มีจำนวนมากกว่าทำได้โดยแท้.

       ภิกษุผู้ควรเข้ากรรมได้ต้องประกอบด้วยองค์  ๓  คือ :-

        ๑.  เป็นภิกษุปกติ.

        ๒.  มีสังวาสเสมอด้วยสงฆ์.

        ๓.  เป็นสมานสังวาสของกันและกัน.

         กรรมย่อมวิบัติโดยเหตุ  ๔  ประการ  คือ :-

        ๑.  วิบัติโดยวัตถุ.

        ๒.     "   สีมา.

        ๓.     "   ปริสะ.

        ๔.     "   กรรมวาจา.

                (๑)  กรรมวิบัติโดยวัตถุ  เพราะเหตุ  ๔  คือ :-

๑.  อุปสมบทคนที่มีอายุหย่อนกว่า  ๒๐  ปี.

๒.        "       คนที่เป็นอภัพพบุคคล.

๓.  สมมติสีมาคาบเกี่ยวหรือทับสีมาอื่น.

๔.  ทำผิดระเบียบ.

               (๒)  กรรมวิบัติโดยสีมาเพราะเหตุเหล่านี้เป็นต้น  คือ :-

๑.   สมมติสีมาใหญ่เกินกำหนด.

๒.  สมมติสีมาเล็กเกินกำหนด.

๓.  สมมติสีมามีนิมิตขาด.

๔.  สมมติสีมามีฉายาเป็นนิมิต.

๕.  สมมติสีมาไม่มีนิมิต.

                 (๓)  กรรมวิบัติโดยปริสะ  เพราะเหตุ  ๓  คือ :-

๑.  ภิกษุผู้เข้าประชุมเป็นสงฆ์ไม่ครบกำหนดตามหน้าที่สังฆกรรม.

๒.  สงฆ์ครบกำหนดแล้ว  แต่ไม่นำฉันทะของภิกษุผู้ควรนำมา.

๓.  มีผู้คัดค้านกรรมอันสงฆ์กระทำ.

               (๔)  กรรมวิบัติโดยกรรมวาจานั้น  เพราะเหตุ  ๗  คือ :-

๑.  ไม่ระบุวัตถุ.

๒.     "    สงฆ์.

๓.     "    บุคคล.

๔.  ไม่ตั้งญัตติ.

๕.  ตั้งญัตติต่อภายหลัง.

๖.  ทิ้งอนุสาวนาในกรรมวาจาที่มีอนุสาวนา.

๗.  สวดในกาลที่ไม่ควร.

                           ไม่ระบุวัตถุแยกเป็น  ๓  คือ :-

๑.  ไม่ระบุคน.  เช่นผู้อุปสมบท  ในการอุปสมบท.

๒.  ไม่ระบุของ.  เช่นผ้ากฐิน  ในการให้ผ้ากฐิน.

๓.  ไม่ระบุการที่ปรารภ.  เช่นการสมมติสีมา.

                         ไม่ระบุบุคคลแยกเป็น  ๒  คือ :-

๑.  ไม่ระบุชื่ออุปัชฌาย์  ในการอุปสมบท.

๒.  ไม่ระบุชื่อภิกษุผู้รับ  ในการให้ผ้ากฐิน.

                ในคำว่าทิ้งอนุสาวนามีเกณฑ์อยู่  ๓  คือ :-

๑.  สวดอนุสาวนาไม่ครบกำหนด.

๒.  สวดให้ตกหล่น.

๓.  สวดผิด.

           (ข้อ ๒-๓  ถ้ามีในญัตติด้วย  เข้าใจว่าเสียเหมือนกัน)

      ผู้สวดกรรมวาจาต้องสนใจในประเภทพยัญชนะ  ๑๐  คือ :-

๑.  สิถิล  พยัญชนะออกเสียงเพลา  ได้แก่พยัญชนะที่ ๑  ที่ ๓  ใน วรรคทั้ง ๕.

๒.  ธนิต  พยัญชนะออกเสียงแข็ง  ได้แก่พยัญชนะที่ ๒  ที่ ๔  ในวรรคทั้ง ๕.

๓.  ทิฆะ  สระที่ออกเสียงยาว.

๔.  รัสสะ  สระที่ออกเสียงสั้น.

๕.  ครุ  สระที่มีพยัญชนะสังโยค.

๖.  ลหุ  สระที่ไม่มีพยัญชนะสังโยค.

๗.  นิคคหิต  อักขระที่ว่ากดเสียง.

๘.  วิมุต  อักขระที่ว่าปล่อยเสียง.

๙.  สัมพันธ์  บทเข้าสนธิเชื่อมกับบทอื่น.

๑๐. ววัตถิตะ  บทแยกกัน.

     กรรมย่อมเสียเพราะว่าผิดพลาดในประเภทพยัญชนะ  ๔  คือ :-

๑.  ว่าสิถิลเป็นธนิต  เช่นว่า  " สุณาตุ  เม "  เป็น  " สุณาถุ  เม."

๒.  ว่าธนิตเป็นสิถิล  เช่นว่า  " ภนฺเต  สงฺโฆ "  เป็น  "พนฺเต  สงฺโค."

๓.  ว่าวิมุตเป็นนิคคหิต  เช่นว่า  " เอสาตฺติ "  เป็น  " เอส  ตฺติ."

๔.  ว่านิคคหิตเป็นวิมุต  เช่นว่า  " ปตฺตกลฺล "  เป็น  " ปตฺตกลฺลา."

(ส่วนอีก  ๖ สถานนั้น  ว่ากลับกันหรือแยกกัน  กรรมวาจาไม่เสีย  แต่ควรว่าให้ถูกและดี)

                                          กัณฑ์ที่  ๒๔

                                                สีมา

                     คำว่า  สีมา  แปลว่าเขตหรือแดน  มี  ๒  คือ :-

๑.  พัทธสีมา  แดนที่ผูก  ได้แก่เขตที่สงฆ์กำหนดเอาเอง.

๒.  อพัทธสีมา  แดนที่ไม่ได้ผูก  ได้แก่เขตที่เขากำหนดไว้โดยปกติ ของบ้านเมือง  หรือมีอย่างอื่นเป็นเครื่องกำหนด.

                           พัทธสีมา  มีขนาด  ๒  อย่าง  คือ :-

๑.  สีมาเล็กพอจุภิกษุ  ๒๑ รูปได้นั่งหัตถบาสกัน.

๒.  สีมาใหญ่ไม่เกินกว่า  ๓ โยชน์.

                            วัตถุที่ควรใช้เป็นนิมิตมี  ๘  คือ :-

๑.  ภูเขา.

๒.  ศิลา.

๓.  ป่าไม้.

๔.  ต้นไม้.

๕.  จอมปลวก.

๖.  หนทาง.

๗.  แม่น้ำ.

๘.  น้ำ.

          (๑)  ภูเขาที่ใช้ได้มี  ๓  คือ :-

๑.  ภูเขาดินล้วน.                                                                ๒.  ภูเขาศิลาล้วน.

๓.  ภูเขาศิลาปนดิน.

            (๒)  ศิลาที่ใช้ได้ประกอบด้วยองค์  ๔  คือ :-

๑.  ศิลาแท้หรือศิลาเจือแร่.                                ๒.  สัณฐานโตไม่ถึงช้าง  เท่าศีรษะโคหรือกระบือเขื่อง ๆ.

๓.  เป็นศิลาแท่งเดียว.                                       ๔.  อย่างเล็กเท่าก้อนน้ำอ้อย  หนัก  ๓๒ ปะละ.

              (๓)  ศิลาอีก  ๓ ชนิดก็ใช้ได้  คือ :-

๑.  ศิลาดาด.                         ๒.  ศิลาเทือก.                      ๓.  ศิลาดวด.

        (๔)  ป่าไม้ที่ใช้ได้ประกอบด้วยองค์  ๒  คือ :-

๑.  หมู่ไม้มีแก่นหรือหมู่ไม้ชนิดเดียวกับไม้มีแก่น.

๒.  ขึ้นเป็นหมู่กันอย่างต่ำเพียง  ๔-๕ ต้น.

      หัวข้อแห่งการผูกพัทธสีมาในบัดนี้  มีดังนี้  คือ :-

๑.  พื้นที่อันจะสมมติเป็นสีมาต้องได้รับอนุญาตจากบ้านเมืองก่อน.

๒.  ต้องประชุมภิกษุผู้อยู่ในเขตสีมาหรือนำฉันทะของเธอมา.

๓.  สวดถอน.

๔.  เตรียมนิมิตไว้ตามทิศ.

๕.  เมื่อสมมติสีมา  ต้องประชุมภิกษุผู้อยู่ในภายในนิมิต.

๖.  ทักนิมิต.

๗.  สวดสมมติสีมา.

                  การทักนิมิตสีมาสองชั้นมี  ๒  วิธี  คือ :-

๑.  ทักสลับกัน.                   ๒.  ทักข้ามลูก.

           ประโยชน์ของการสมมติสีมาสองชั้น  มี  ๓  คือ :-

๑.  เขตนิสัย  เขตลาภ  แผ่ไปทั่วถึง.

๒.  ของสงฆ์อาจรวมเป็นเจ้าของเดียวกัน.

๓.  สังฆกรรรรมทำได้สะดวก.

                      พัทธสีมาในบัดนี้  มี  ๓  คือ :-

๑.  ขัณฑสีมา.

๒.  มหาสีมา  (สีมาผูกทั่ววัด).

๓.  สีมาสองชั้น.

                           อพัทธสีมา  มี  ๓  คือ :-

๑.  คามสีมาหรือนิคมสีมา.

๒.  สัตตัพภันตรสีมา.

๓.  อุทกุกเขป.

            (นับวิสุงคามสีมาตามอรรถกถาเข้าด้วยเป็น  ๔)

             น่านน้ำที่สงฆ์จะกำหนดเป็นอุทกุกเขปได้  มี  ๓  คือ

๑.  นที  แม่น้ำ.

๒.  สมุทร ทะเล.

๓.  ชาตสระ  ที่ขังน้ำอันเป็นเอง.

            แม่น้ำที่จะใช้เป็นแดนอุทกุกเขปได้นั้น  ต้องประกอบด้วยองค์  ๒  คือ :-

๑.  แม่น้ำมีกระแสน้ำ  มีน้ำไม่ขาดแห้งตลอดฤดูฝน.

๒.  มีน้ำลึกพออันจะเปียกอันตรวาสก  ของภิกษุณีผู้ครองเป็นปริมณฑล เดินข้ามอยู่ในที่ใดที่หนึ่ง.

            ลำคลองที่จะถือเป็นแม่น้ำได้  ต้องประกอบด้วยลักษณะเช่นนี้  คือ :-

๑.  คลองนั้นมีกระแสน้ำเซาะกว้างออกไปแล้ว  พ้นจากความเป็นของ  คนขุด  (เช่นลำน้ำในระหว่าปากเกร็ด).

๒.  คลองนั้นเป็นทางแม่น้ำเก่า  (เช่นคลองบางใหญ่).

                                  ชาตสระนั้น  มี  ๓  คือ :-

๑.  บึง.

๒.  หนอง.

๓.  ทะเลสาบ.

                สถานที่ ๆ จะทำสังฆกรรมในน่านน้ำ  ๓ ชนิด  คือ :-

๑.  จะทำบนเรือ.

๒.  จะทำบนแพ.

๓.  จะทำบนร้านที่ปลูกขึ้นในน้ำ  (ย่อมทำได้ทั้งนั้น).

       หาดที่จะกำหนดเอาโดยฐานเป็นอุทกุกเขปได้นั้น  ต้องประกอบด้วยองค์  ๒  คือ :-

๑.  หาดนั้นน้ำยังท่วมถึง  แม้เฉพาะในฤดูน้ำ.

๒.  ยังเป็นที่สาธารณะ  ไม่เปิดให้จับจอง.

                                        สีมาสังกระ  ๔

๑.  สมมติสีมาคาบเกี่ยวกัน.

๒.  วัตถุพาดพิงถึงกันในระหว่างสีมาทั้งสอง.

๓.  สงฆ์สองหมู่จะทำสังฆกรรมเวลาเดียวกัน  ไม่เว้นระหว่างแนว สงฆ์ให้ห่างกันพอได้ตามกำหนด.

๔.  ทำสังฆกรรมในเรือหรือแพที่ผูกกับหลักปักไว้บนตลิ่ง  หรือทำในที่ไม่ได้กำหนดจามอุทกุกเขป.

                                       กัณฑ์ที่  ๒๕

                           สมมติเจ้าหน้าที่ทำการสงฆ์

            ภิกษุผู้ควรเลือกเป็นเจ้าหน้าที่นั้น  ต้องประกอบด้วยองค์  ๕  คือ :-

๑.  ไม่ถึงความลำเอียงเพราะความชอบพอ

๒.         "                   "            เกลียดชัง                ๔  นี้เป็นองค์สรรพ-

๓.         "                   "            งมงาย                          สาธารณะ

๔.         "                   "            กลัว

๕.  เข้าใจการทำหน้าที่อย่างนั้น  (นี้องคฺเฉพาะ).

                        เจ้าหน้าที่อันสงฆ์พึงสมมติ  มี  ๕  คือ :-

๑.  เจ้าอธิการแห่งจีวร.

๒.  เจ้าอธิการแห่งอาหาร.

๓.  เจ้าอธิการแห่งเสนาสนะ.

๔.  เจ้าอธิการแห่งอาราม.

๕.  เจ้าอธิการแห่งคลัง.

                 (๑)  หน้าที่เจ้าอธิการแห่งจีวรแบ่งออกเป็น  ๓  คือ :-

๑.  จีวรปฏิคคาหกะ  เป็นผู้รับจีวร.

๒.  จีวรนิทหกะ  เป็นผู้เก็บจีวร.

๓.  จีวรภาชกะ  เป็นผู้แจกจีวร.

                    (๑)  ข้อที่จีวรปฏิคคาหกภิกษุพึงรู้ดังนี้  คือ  :-

๑.  จีวรที่เขาถวายแก่สงฆ์  ที่ตนมีหน้าที่อุปัฏฐาก  ควรรับ.

๒.  จีวรที่เขาถวายแก่สงฆ์  ที่ตนไม่มีหน้าที่อุปัฏฐาก  และที่เขาถวายเป็น

    ปาฏิบุคคล  ไม่ควรรับ.

๓.  จีวรประเภทไร  มีจำนวนเท่าไร รับไว้หรือมิได้รับไว้  ควรรู้ด้วย.

           จีวรที่เขาถวายแก่สงฆ์มีเกณฑ์แห่งคำถวาย  ดังนี้  คือ :-

๑. ข้าพเจ้าถวายในสีมาหรือแก่สีมา.

๒.  ข้าพเจ้าถวายตามกติกาของสงฆ์.

๓.  ข้าพเจ้าถวายแก่สงฆ์.

๔.  ข้าพเจ้าถวายแก่สงฆ์ผู้จำพรรษาแล้ว.

            จีวรที่เขาถวายเป็นปาฏิบุคลิกมีเกณฑ์  ดังนี้  คือ :-

๑.  จีวรที่เขาถวายเฉพาะภิกษุผู้ได้รับภัตตาหารของเขา.

๒.  จีวรที่เขาถวายแก่ภิกษุผู้อยู่ในเสนาสนะของเขา.

๓.  จีวรที่เขาแก่ภิกษุผู้ได้รับอุปัฏฐากอย่างอื่นของเขา.

๔.  จีวรที่เขาถวายแก่ภิกษุเฉพาะรูป.

              (๒)  ข้อที่จีวรนิทหกภิกษุพึงรู้ดังนี้  คือ :-

๑.  ผ้าอัจเจกจีวรที่เขาถวาย  ควรเก็บไว้จนกว่าจะออกพรรษา  แล้ว  จึงแจกแก่ภิกษุผู้อยู่จำพรรษา.

๒.  จีวรที่เขาถวายไม่พอแจก  ควรเก็บไว้จนกว่าจะได้มาพอแจกกัน.

๓.  จีวรที่เขาถวายพอแจกทั่วกัน  มิใช่อัจเจกจีวร  ไม่ควรเก็บ.

๔.  จีวรมีจำนวนเท่าไร  เก็บไว้หรือมิได้เก็บไว้  ควรรู้ด้วย.

                      (๓)  ข้อที่จีวรภาชกภิกษุพึงรู้ดังนี้  คือ :-

๑.  จีวรที่เขาถวายไม่นิยมเป็นพิเศษ  พอแจกทั่วกัน  ควรแจก.

๒.  จีวรที่เขาถวายเป็นผ้ากฐิน  หรือเป็นมูลแห่งเสนาสนปัจจัย  ไม่  ควรแจก.

๓.  จีวรมีจำนวนเท่าไร  แจกไปหรือไม่ได้แจก  ควรรู้ด้วย.

             จีวรภาชกภิกษุควรทำความกำหนด  ๕  อย่าง  คือ :-

๑.  พึงกำหนดเขต.

๒.   "          "   กาล.

๓.   "          "   วัตถุ  คือจีวร.

๔.   "          "   บุคคล  คือสหธรรมิกผู้รับแจก.

๕.   "          "   นิยมต่าง.

           (๑)  การกำหนดเขตนั้น  มีข้อกำหนดอยู่  ๒  คือ :-

๑.  กำหนดอาวาสทั้งมวล.

๒.  กำหนดอาวาสทั้งหลาย  ซึ่งอยู่ในเขตกติกาที่ได้ทำกันไว้.

              (๒)  กำหนดกาลนั้น  มีข้อกำหนดอยู่  ๓  คือ :-

๑.  กำหนดจีวรกาลโดยปกติ.

๒.  กำหนดจีวรที่ขยายไปตลอดเหมันตฤดู  เพราะได้กรานกฐิน.

๓.  กำหนดกาลที่พ้นจีวรกาลไปแล้ว.

              (๓)  การกำหนดวัตถุนั้น  มีข้อกำหนด  ๖  คือ :-

๑.  เป็นของเหมือนกันหรือแผกกัน.

๒.  ที่แผกกันเป็นผ้าชนิดไร.

๓.  ดีเลวอย่างไร.

๔.  ราคาถูกแพงเป็นอย่างไร.

๕.  เป็นจีวรชนิดไรบ้าง.

๖.  ไตรจีวรอย่างไหน  มีจำนวนเท่าไร.

         (๔)  การกำหนดบุคคลนั้น  มีข้อกำหนดอยู่  ๒ คือ :-

๑.  เป็นภิกษุ.

๒.  เป็นสามเณร.

       (๕)  การกำหนดนิยมต่างกัน  มีข้อกำหนดอยู่  ๓  คือ :-

๑.  ผ้าที่เขาถวายเป็นผ้ากฐิน.

๒.  ผ้าที่เป็นบริวารของผ้ากฐิน.

๓.  ผ้าไตรจีวรของภิกษุที่มรณะแล้ว.

       (๒)  หน้าที่เจ้าอธิการแห่งอาหารแบ่งออกเป็น  ๔  คือ :-

๑.  ภัตตุทเทสกะ  เป็นผู้แจกภัต.

๒.  ยาคูภาชกะ  เป็นผู้แจกยาคู.

๓.  ผลภาชกะ  เป็นผู้แจกผลไม้.

๔.  ขัชชภาชกะ  เป็นผู้แจกของเคี้ยว.

                   ข้อที่ภัตตุทเทสกภิกษุพึงรู้  ดังนี้

๑.  ภัตไม่ได้นิยมต่าง  เป็นของควรแจก.

๒.  ภัตมีนิยมต่าง  เป็นของไม่ควรแจก.

๓.  ภัตที่แจกไม่ทั่วกัน  แจกไปแล้วเพียงลำดับแค่ไหน  ควรจำไว้.

  (ภัตเป็นของควรแจก  หรือไม่ควรแจกนั้น  หมายเอาแจกทั่วไป).

        ภัตมีนิยมต่างนั้น  ในบาลี  มี  ๔  เพิ่มตามอรรถกถาอีก  ๑เป็น  ๕  คือ :-

๑.  อาคันตุกภัต  อาหารที่เขาถวายเฉพาะภิกษุอาคันตุกะ.

๒.  คมิยภัต  อาหารที่เขาถวายเฉพาะภิกษุผู้จะไปอยู่ที่อื่น.

๓.  คิลานภัต  อาหารที่เขาถวายเฉพาะภิกษุไข้.

๔.  คิลานุปัฏฐากภัต  อาหารที่เขาถวายเฉพาะภิกษุผู้พยาบาลไข้.

๕.  กุฏิภัต  อาหารที่เขาถวายแก่ภิกษุผู้อยู่ในกุฏีที่เขาสร้าง  (ข้อนี้มีในอรรถกถา).

                          การแจกภัต  มี  ๒  อย่าง  คือ :-

๑.  แจกอาหารอันเขานำมามอบถวาย.

๒.  รับนิมนต์ไว้แล้ว  ส่งพระไปรับที่บ้านเรือนของเขา.

                     ภัตที่ออกชื่อในบาลี  มี  ๗  อย่าง  คือ :-

๑.  สังฆภัต  อาหารที่ถวายสงฆ์.

๒.  อุทเทสภัต  อาหารอุทิศสงฆ์.

๓.  นิมันตนะ  การนิมนต์หรืออาหารที่ได้ในที่นิมนต์.

๔.  สลากภัต  อาหารถวายตามสลาก.

๕.  ปักขิกภัต  อาหารถวายปักษ์ละ  ๑ ครั้ง.

๖.  อุโปสถถิกภัต  อาหารถวายในวันอุโบสถ.

๗.  ปาฏิปทิกภัต  อาหารถวายในวันปาฏิบท.

          สังฆภัตนั้น  เขาถวายสงฆ์พอแจกทั่วกันในอาราม  มีวิธีถวาย ๒  คือ :-

๑.  เขานำมาถวายเอง.

๒.  เขาส่งมาถวายเอง.

         อุทเทสภัตนั้น  เขาถวายสงฆ์ไม่พอแจกทั่วกันในอาราม  มีวิธีถวาย  ๓  คือ :-

๑.  เขานำมาถวายเอง.

๒.  เขาส่งมาถวาย.

๓.  เขาขอสงฆ์ไปรับมาจากบ้านของเขา.

                         อานิสงส์แห่งข้าวยาคู  มี  ๕  คือ :-

๑.  แก้หิว.

๒.  ระงับระหาย.

๓.  ยังลมให้เดินคล่อง.

๔.  ชำระทางปัสสาวะ.

๕.  ละลายอาหารดิบ.

                               ทางได้ผลไม้  มี  ๔  คือ :-

๑.  ผลไม้ที่เกิดขึ้นในสวนวัดที่ไวยาวัจกรจัดทำ.

๒.  ผลไม้ที่ผู้เช่าสวนวัดจัดทำ  เขาถวายตามส่วน.

๓.  ผลไม้ที่ทายกส่งมาถวาย.

๔.  ผลไม้ที่เขาอนุญาตให้ไปเก็บเอาเองได้.

            (๓)  หน้าที่ของเจ้าอธิการแห่งเสนาสนะ  มี  ๒  คือ :-

๑.  เสนาสนคาหาปกะ  มีหน้าที่แจกเสนาสนะให้ภิกษุถือ.

๒.  เสนาสนปัญญาปกะ  มีหน้าที่แต่งตั้งเสนาสนะ.

                 เสนาสนะที่จะพึงแจกให้ถือนั้น  มี  ๒  คือ :-

๑.  แจกกุฎีให้ถือเป็นหลัง ๆ  หรือเป็นห้อง ๆ.

๒.  แจกเตียงนอนให้ถือเป็นที่ ๆ.

           การให้ถือเสนาสนะเนื่องด้วยสมัยในบาลี  มี  ๓  คือ :-

๑.  ปุริมิโก  การให้ถือเมื่อวันเข้าปุริมพรรษา.

๒.  ปจฺฉิมิโก       "            "   พรรษาหลัง.

๓.  อนฺตรามุตฺตโก  การให้ถือในระหว่างพ้นจากนั้น.

                  การให้ถือเสนาสนะตามพระมติ  มี  ๒  คือ :-

๑.  วสฺสูปนายิโก  การให้ถือในวันเข้าพรรษา.

๒.  ตพฺพิรินิมุตฺโต  การให้ถือในคราวพ้นจากนั้น.

        ภิกษุที่ไม่ควรย้ายเสนาสนะในเวลานอกพรรษา  มี  ๓  คือ :-

๑.  ภิกษุผู้ทำอุปการะแก่สงฆ์.

๒.  ภิกษุที่ได้ปฏิสังขรณ์เสนาสนะ  สงฆ์ขออนุญาตให้อยู่มีกำหนด.

๓.  ภิกษุผู้เป็นภัณฑาคาริก.

      การแจกเสนาสนะ  พึงกำหนดเสนาสนะและฐานะของผู้ถือเสนาสนะด้วย  คือ :-

๑.  ถ้ากุฎีพอ  พึงแจกให้ถือเป็นหลัง ๆ  หรือแม้ทั้งบริเวณ  มีไม่พอ     พึงผ่อนให้ถือเป็นห้อง ๆ  ถ้ากุฎีโถง  พึงผ่อนให้ถือชั่วเตียงนอน ชั่วที่นอนเป็นที่ ๆ.

๒.  ฐานะของผู้ถือเสนาสนะเป็นผู้ใหญ่หรือผู้น้อย  เป็นผู้ทำอุปการะแก่ สงฆ์หรือหามิได้  เป็นผู้เล่าเรียนหรือประกอบกิจในทางไร  เป็นผู้ อาศัยหรือเป็นที่อาศัยของใครเป็นต้น.

     (๔)  หน้าที่ของเจ้าอธิการแห่งอารามแบ่งออกเป็น  ๒  คือ :-

๑.  การรักษาอาราม.

๒.  การดูนวกรรม.

                 หน้าที่ของภิกษุผู้ดูนวกรรม  มี  ๒  คือ :-

๑.  เป็นผู้ดูการปลูกสร้างที่มีทายกเป็นเจ้าของ.

๒.  เป็นผู้ดูการปฏิสังขรณ์สิ่งหักพังชำรุดในอาราม.

       (๕)  หน้าที่ของเจ้าอธิการแห่งคลังแบ่งออกเป็น  ๒  คือ :-

๑.  ภัณฑาคริก  มีหน้าที่รักษาคลังเก็บพัสดุของสงฆ์.

๒.  อัปปมัตตกวิสัชชกะ  มีหน้าที่จ่ายของเล็กน้อยให้แก่ภิกษุ.

                  ข้อที่ภัณฑาคาริกภิกษุพึงรู้ดังนี้  คือ :-

๑.  ของที่เป็นครุภัณฑ์ควรเก็บ.

๒.  ของที่เป็นลหุภัณฑ์ไม่ควรเก็บ.

                       ในเสนาสนขันธ์มีสมมติอีก  ๒  คือ :-

๑.  สมมติให้เป็นผู้รับผ้าสาฎก  เรียกสาฎิยคาหาปกะ.

๒.  สมมติให้เป็นผู้รับบาตร  เรียกปัตตคาหาปกะ.

                                       กัณฑ์ที่  ๒๖

                                           กฐิน

         องค์กำหนดสิทธิของภิกษุผู้จะกรานกฐิน  มี  ๓  คือ :-

๑.  เป็นผู้จำพรรษาถ้วนไตรมาสไม่ขาด.

๒.  อยู่อาวาสเดียวกัน.

๓.  ภิกษุมีจำนวนแต่  ๕ รูปขึ้นไป.

                  ผ้าอันเป็นวัตถุแห่งกฐิน  มี  ๕  คือ :-

๑.  ผ้าใหม่.

๒.  ผ้าเทียมใหม่.

๓.  ผ้าเก่า.

๔.  ผ้าบังสุกุล.

๕.  ผ้าตกตามร้าน.

   ผ้าอันไม่ควรใช้เป็นวัตถุแห่งกฐิน  มี  ๒  คือ :-

๑.  ผ้าที่ไม่ได้เป็นสิทธิ.

๒.  ผ้าที่ได้มาโดยอาการอันมิชอบ  คือ  ทำนิมิตและพูดเลียบเคียง.

๓.  ผ้าเป็นนิสัคคีย์.

๔.  ผ้าที่เก็บค้างคืนไว้  (หมายเอาผ้ากฐินที่ทำค้างคืนไม่เสร็จในวัน เดียว).

            องค์แห่งภิกษุผู้ควรกรานกฐินตามบาลี  มี  ๘  คือ :-

๑.  รู้จักบุพพกรณ์.

๒.  รู้จักถอนไตรจีวร.

๓.  รู้จักอธิษฐานไตรจีวร.

๔.  รู้จักการกราน.

๕.  รู้จักมาติกา.

๖.  รู้จักปลิโพธิกังวล.

๗.  รู้จักการเดาะกฐิน.

๘.  รู้จักอานิสงส์กฐิน.

บุพพกรณ์  มี  ๗  คือ :-

๑.  ซักผ้า.

๒.  กะผ้า.

๓.  ตัดผ้า.

๔.  เนาหรือด้นผ้าที่ตัดแล้ว.

๕.  เย็บเป็นจีวร.

๖.  ย้อมจีวรที่เย็บแล้ว.

๗.  ทำกัปปะ  คือ  พินทุ.

         คำว่า  " ถ้าผ้ากฐินนั้นมีบริกรรมสำเร็จแล้ว "  มีสันนิษฐานเป็น  ๒  นัย  คือ :-

๑.  หมายเอาผ้าที่เย็บมาเสร็จแล้ว

๒.  หมายว่าภิกษุผู้รับผ้านั้นขวนขวายทำเสร็จเป็นส่วนตน.

                                       คำกรานผ้ากฐิน

        อิมาย  สงฺฆาฏิยา  กิน  อติถรามิ  (สังฆาฏิ).

        อิมินา  อุตฺตราสงฺเคน  กิน  อตฺถรามิ  (อุตตราสงค์).

        อิมินา  อนฺตรวาสเกน  กิน  อตฺถรามิ  (อันตรวาสก).

                      คำบอกของผู้กราน  (คือผู้รับ)  ในสงฆ์

        อตฺถต  ภนฺเต  สงฺฆสฺส  กิน,  ธมฺมิโก  กินตฺถาโร  อนุโมทถ.

        (ถ้าผู้กรานแก่กว่าว่า  " อตฺถต  อาวุโส ").

                       คำอนุโมทนากฐินของภิกษุทั้งหลาย

        อตฺถต  อาวุโส  สงฺฆสฺส  กิน,  ธมฺมโก  กินตฺถาโร  อนุโมทามิ.

        (ถ้าผู้อนุโมทนาอ่อนกว่าผู้กรานว่า  " อตฺถต  ภนฺเต ").

             ของที่เป็นบริวารแห่งกฐินควรได้แก่ใคร    มติอรรถกถาว่า  ถ้าทายกถวายเฉพาะภิกษุผู้กรานกฐินกล่าวว่า " เยน  อมฺหาก  กิน  คหิต,  ตสฺเสว  เทม "  แปลว่า  " ภิกษุรูปใดได้รับผ้ากฐินของพวกข้าพเจ้า ๆ ถวายแก่ภิกษุรูปนั้น "  เช่นนี้  สงฆ์ไม่เป็นใหญ่  ถ้าเขาไม่ได้จำกัดไว้  ถวายก็แล้วไป  สงฆ์เป็นใหญ่.

                    อานิสงส์แห่งการกรานกฐิน  ๕  คือ :-

๑.  เที่ยวไปไม่ต้องบอกลาตามสิกขาบทที่  ๖  แห่งอเจลกวรรค.

๒.  เที่ยวจาริกไปไม่ต้องถือเอาไตรจีวรไปครบสำรับ  (เพียง  ๒  ผืน).

๓.  ฉันคณโภชน์ได้  (และฉันปรัมปรโภชน์ได้).

๔.  เก็บอติเรกจีวรไว้ได้ตามปรารถนา.

๕.  จีวรอันเกิดขึ้นในที่นั้นเป็นของได้แก่พวกเธอ.

        (ทั้งได้โอกาสขยายเขตจีวรกาลให้ยาวออกไปตลอด  ๔ เดือนฤดูเหมันต์ด้วย).

          อานิสงส์กฐินและการขยายเขตจีวรกาล  ทรงอยู่ได้  เพราะมีปลิโพธ  ๒  คือ :-

๑.  อาวาสปลิโพธ  กังวลในอาวาส.

๒.  จีวรปลิโพธ  กังวลในจีวร.

    (ปลิโพธทั้ง  ๒  นี้  แม้ยังเหลืออยู่เพียงอย่างเดียว  ก็ยังรักษาอยู่ก่อน).

      การกำหนดความมีและความสิ้นแห่งปลิโพธทั้ง  ๒ นั้น  ดังนี้ :-

๑.  ภิกษุยังอยู่ในอาวาสนั้น  หรือหลีกไป  ผูกใจอยู่ว่าจะกลับมา  ชื่อว่ายังมีอาวาสปลิโพธ.

๒.  เธอหลีกไปจากอาวาสนั้นด้วยทอดธุระว่าจักไม่กลับ  ชื่อว่าสิ้น  อาวาสปลิโพธ.

๓.  ภิกษุยังไม่ได้ทำจีวรเลย  หรือทำค้าง  หรือหายเสียในเวลาทำ  แต่ยังไม่สิ้นความหวังว่าจะได้จีวรอีก  ชื่อว่ายังมีจีวรปลิโพธ.

๔.  เธอทำจีวรเสร็จแล้วหรือกำลังทำค้างอยู่  ทำเสีย  หายเสีย  ไฟไหม้ เสีย  สิ้นความหวังว่าจะได้จีวรอีก  ชื่อว่าสิ้นจีวรปลิโพธ.(การเดาะกฐินเรียกเป็นศัพท์ว่า  " กฐินุทฺธาโร "  บ้าง  " กฐินุพฺภาโร "บ้าง  แปลว่า  " รื้อไม้สะดึง ").

                       มาติกา  (หัวข้อเพื่อเดาะกฐิน)  ๘  คือ :-

๑.  เดาะกฐินกำหนดด้วยหลีกไป  (ปกฺกมนฺนติกา).

๒.  การเดาะกฐินกำหนดด้วยทำจีวรเสร็จ  (นิฏฺฐานนฺติกา).

๓.  เดาะกฐินด้วยสันนิษฐาน  (สนฺนิฏฺฐานนฺติกา).

๔.  เดาะกฐินกำหนดด้วยความเสียหรือความหาย  (นาสนนฺติกา).

๕.  เดาะกฐินกำหนดด้วยสิ้นหวัง  (อาสวจฺเฉทิกา).

๖.  เดาะกฐินกำหนดด้วยได้ยินข่าว  (สวนฺนติกา).

๗.  เดาะกฐินกำหนดด้วยล่วงเขต  (สีมาติกฺกนฺติกา).

๘.  เดาะกฐินพร้อมกับภิกษุทั้งหลาย  (สหุพฺภารา).

                                     กัณฑ์ที่  ๒๗

                              บรรพชาและอุปสมบท

                                       บรรพชา

        การบวชด้วยไตรสรณคมน์อาจแยกออกเป็น  ๒  ตอน  คือ :-

๑.  การให้ครองผ้ากาสายะ  (เป็นอันให้บรรพชา).

๒.  การให้สรณคมน์  (เป็นอันให้อุปสมบท).

         การบวชด้วยเอหิภิกขุอุปสัมปทาแยกได้เป็น  ๒  ตอน  คือ :-

๑.  พระดำรัสว่า  มาเถิดภิกษุหรือเป็นภิกษุมาเถิด  (เป็นอันประทานบรรพชา).

๒.  พระดำรัสว่า  ประพฤติพรหมจรรย์เพื่อทำที่สุดทุกข์โดยชอบเถิด    หรือว่าประพฤติพรหมจรรย์  (เป็นอันประทานอุปสมบท).

  คำบอกภัณฑูกรรมชนิดที่พาบรรพชาเปกขะไปด้วย  บอกว่า :-

๑.  สงฆ  ภนฺเต  อิมสฺส  ทารกสฺส  ภณฺฑูกมฺม  อาปุจฺฉามิ.

๒.  อิมสฺส  สมณกรณ  อาปุจฺฉามิ.

๓.  อย  ปพฺพชิตุกาโม  (บอก  ๓ ครั้ง  ๒ ครั้ง  หรือครั้งเดียวก็ได้).

                                           คำแปล

๑.  ท่านเจ้าข้า  ข้าพเจ้าบอกภัณฑูกรรมแห่งทารกนี้แก่สงฆ์.

๒.  ข้าพเจ้าบอกการทำทารกนี้ให้เป็นสมณะ.

๓.  ทารกผู้นี้ใคร่จะบวช.

        คำบอกภัณฑูกรรมชนิดที่ไม่พาบรรพชาเปกขะไปด้วย  หรือ ชนิดที่ส่งภิกษุหนุ่มหรือสามเณรไปบอกแทน  บอกว่า :-

        เอโก  ภนฺเต  ปพฺพชฺชาเปกฺโข  อตฺถิ  ตสฺส  ภณฺฑูกมฺมอาปุจฺฉามิ.

                                        คำแปล

        ท่านเจ้าข้า  บรรพชาเปกขะมีอยู่ผู้หนึ่ง  ข้าพเจ้าบอกภัณฑูกรรมแห่งเขา.

                                        อุปสมบท

               ผู้ควรได้รับอุปสมบทต้องประกอบด้วยองคคุณ  ๓  คือ :-

๑.  เป็นผู้ชาย.

๒.  มีอายุครบ  ๒๐ ปีบริบูรณ์.

๓.  มิใช่อภัพบุคคลผู้ถูกห้ามโดยเด็ดขาด.

              (เฉพาะบุรุษพิเศษมีอายุ  ๒๐ โดยปี  ท่านอนุญาต).

                      อภัพบุคคลจัดโดยวัตถุ  มี  ๓  พวก  คือ :-

๑.  พวกมีเพศบกพร่อง.

๒.  พวกประพฤติผิดพระธรรมวินัย.

๓.  พวกประพฤติผิดต่อกำเนิดของตน.

                 (๑)  พวกมีเพศบกพร่องแยกออกเป็น  ๒  คือ :-

๑.  บัณเฑาะก์.

๒.  อุภโตพยัญชนก.

          (๑)  บัณเฑาะก์แยกออกเป็น  ๓  คือ :-

๑.ชายมีราคะกล้าประพฤตินอกจารีตในทางเสพกามและเย้ายวนชายอื่นให้เป็นเช่นนั้น.๒.ชายผู้ถูกตอน

๓.  กะเทยโดยกำเนิด.

          (๒)  พวกประพฤติผิดพระธรรมวินัยแยกออกเป็น  ๗  คือ :-

๑.  คนฆ่าพระอรหันต์.

๒.  คนทำร้ายภิกษุณี.

๓.  คนลักเพศ  (เถยยสังวาส).

๔.  ภิกษูไปเข้ารีตเดียรถีย์.

๕.  ภิกษุต้องปาราชิกลักเพศไปแล้ว.

๖.  ภิกษุผู้ทำสังฆเภท.

๗.  คนทำร้ายพระศาสดาจนถึงห้อพระโลหิต.

         (๓)  พวกประพฤติผิดต่อกำเนิดของตนแยกออกเป็น  ๒  คือ :-

๑.  คนฆ่ามารดา.

๒.  คนฆ่าบิดา.

        ประเภทแห่งคนผู้ต้องห้ามบวชโดยอาการไม่สมควรมี  ๒  คือ :-

๑.  บางพวกไม่ให้รับบรรพชา.

๒.  บางพวกห้ามไม่ให้รับอุปสมบท.

               พวกที่ถูกห้ามไม่ให้รับบรรพชา  มี  ๘  พวก  คือ :-

๑.  คนมีโรคอันจะติดต่อกันเป็นต้น  คือโรค  ๕ อย่าง  มีโรคเรื้อน เป็นอาทิ.

๒.  คนมีอวัยวะบกพร่อง  คือมีมือเท้าขาดเป็นต้น.

๓.  คนมีอวัยวะไม่สมประกอบ  คือมีมือเป็นแผ่นเป็นต้น.

๔.  คนพิการ  คือคนตาบอดตาใสเป็นต้น.

๕.  คนทุรพล  คือคนแก่ง่อนแง่นเป็นต้น.

๖.  คนมีเกี่ยวข้อง  คือคนอันมารดาบิดาไม่ได้อนุญาตเป็นต้น.

๗.  คนเคยถูกลงอาญาหลวง  มีหมายปรากฏอยู่  คือคนถูกเฆี่ยน หลังลายเป็นต้น.

๘.  คนประทุษร้ายความสงบ  คือโจรผู้ร้ายที่ขึ้นชื่อโด่งดังเป็นต้น.

                 พวกที่ถูกห้ามไม่ให้อุปสมบท  มี ๑๐  คือ :-

๑.  คนไม่มีอุปัชฌาย์.

๒.  มีคนอื่นจากภิกษุเป็นอุปัชฌาย์.

๓.  ถือสงฆ์เป็นอุปัชฌาย์.

๔.  ถือคณะเป็นอุปัชฌาย์.

๕.  คนไม่มีบาตร.

๖.  คนไม่มีจีวร.

๗.  คนไม่มีทั้งบาตรทั้งจีวร.

๘.  คนยืมบาตรเขามา.

๙.  คนยืมจีวรเขามา.

๑๐. คนยืมทั้งบาตรทั้งจีวรเขามา.

บุรพกิจแห่งอุปสมบท  มี  ๑๑  คือ :-

๑.  ให้บรรพชา.

๒.  ขอนิสัย.

๓.  ถืออุปัชฌาย์.

๔.  ขนานชื่อมคธแห่งอุปสัมปทาเปกขะ.

๕.  บอกนามอุปัชฌาย์.

๖.  บอกบาตรจีวร.

๗.  สั่งให้อุปสัมปทาเปกขะไปยืนข้างนอก.

๘.  สมมติภิกษุรูปหนึ่ง  เป็นผู้ซักซ้อมอุปสัมปทาเปกขะถึงอันตรายิก- ธรรม.

๙.  เรียกอุปสัมปทาเปกขะเข้ามาในสงฆ์.

๑๐. ให้ขออุปสมบท.

๑๑. สมมติภิกษุรูปหนึ่งสอบถามอุปสัมปทาเปกขะถึงอันตรายิกธรรม ในสงฆ์.

      การจัดภิกษุผู้สวดกรรมวาจาเป็นคู่นั้น  มีทางสันนิษฐาน  ดังนี้ :-

ก.  ธรรมเนียมสวดอย่างอื่นมีสวดภาณวารเป็นต้น  สวดทีละคู่.

ข.  สวดรูปเดียวอาจตกหล่น  สวดคู่คงตกหล่นไม่พร้อมกัน  เป็นอัน ทานกันอยู่ในตัวเอง  รูปหนึ่งพลาดเป็นล่ม.

ค.  เนื่องจากอุปสมบทคราวละคู่  รูปหนึ่งสวดกรรมวาจาสำหรับอุปสัมปทาเปกขะรูปหนึ่ง.

                                  ปัจฉิมกิจ  มี  ๖  คือ :-

๑.  วัดเงาแดดในทันใด.

๒.  บอกประมาณแห่งฤดู.

๓.  บอกส่วนแห่งวัน.

๔.  บอกสังคีติ.

๕.  บอกนิสัย.

๖.  บอกอกรณียกิจ ๔.

                           เงาแดดนั้นปันเป็น  ๒  ภาค  คือ :-

๑.  หายมานจฺฉายา  เวลามีเงาเสื่อม.

๒.  วฑฺฒมานจฺฉายา  เวลามีเงาเจริญ.

                                         กัณฑ์ที่  ๒๘

                                   วิธีระงับวิวาทาธิกรณ์

                       วิวาทาธิกรณ์ในบาลีแจกไว้  ๙  คู่  คือ :-

๑.  วิวาทกันว่า  นี้เป็นธรรม  นี้ไม่เป็นธรรม.

๒.  นี้เป็นวินัย  นี้ไม่เป็นวินัย.

๓.  นี้พระตถาคตเจ้าตรัสภาษิตไว้  นี้พระตถาคตเจ้าไม่ได้ตรัสภาษิตไว้.

๔.  นี้พระตถาคตเจ้าทรงประพฤติมา  นี้พระตถาคตเจ้าไม่ได้ทรง ประพฤติมา.

๕.  นี้พระตถาคตเจ้าทรงบัญญัติไว้  นี้พระตถาคตเจ้าไม่ได้ทรงบัญญัติไว้.

๖.  นี้เป็นอาบัติ  นี้ไม่เป็นอาบัติ.

๗.  นี้เป็นอาบัติเบา  นี้เป็นอาบัติหนัก.

๘.  นี้เป็นอาบัติมีส่วนเหลือ  นี้เป็นอาบัติหาส่วนเหลือไม่ได้.

๙.  นี้เป็นอาบัติหยาบ  นี้ไม่เป็นอาบัติหยาบคาย.

                วิวาทมูลคือรากเง่าแห่งการเถียง  มี  ๒  คือ :-

๑.  ผู้ก่อขึ้นด้วยปรารถนาดี  คือเห็นแก่พระธรรมวินัย  และมีจิต สัมปยุตด้วย  อโลภะ  อโทสะ  อโมหะ.

๒.  ผู้ก่อขึ้นด้วยปรารถนาเลว  คือก่อขึ้นด้วยทิฏฐิมานะ  แม้รู้ว่าผิดก็ขืน ทำ  และประกอบด้วยโทษ  ๖  คู่  คือ :-

        คู่ที่  ๑  เป็นผู้มักโกรธ  เป็นผู้ถือโกรธ.

        คู่ที่  ๒  เป็นผู้ลบหลู่  เป็นผู้ตีเสมอท่าน.

        คู่ที่  ๓  เป็นผู้มีปกติอิสสา  เป็นผู้มีปกติตระหนี่.

        คู่ที่  ๔  เป็นผู้อวดดี  เป็นผู้เจ้ามายา.

        คู่ที่  ๕  เป็นผู้มีปรารถนาลามก  มีความเห็นผิด.

        คู่ที่  ๖  เป็นผู้ถือแต่ความเห็นของตน  ถืออย่างแน่นแฟ้น  รวมเข้าในภาวะเป็นผู้มีจิตสัมปยุตด้วย  โลภะ  โทสะ  โมหะ.

                  วิวาทาธิกรณ์เรื่องใหญ่ ๆ  ท่านนำมากล่าวไว้  ๓  เรื่องคือ :-

๑.   เรื่องพระธรรมกถึกกับพระวินัยธร  เรื่องนี้จัดเข้าในเภทกรวัตถุ

      ที่  ๒  และที่  ๖  ระงับด้วยยอมกันเอง.

๒.  เรื่องภิกษุชาววัชชีบุตรกล่าววัตถุ  ๑๐  ประการ  เรื่องนี้จัดเข้าใน

      คู่ที่  ๒  สงฆ์ระงับตามลำพังด้วยการชี้ขาด.

๓.  เรื่องเดียรถีย์ปลอมบวชในพระศาสนา  เรื่องนี้จัดเข้าในคู่ที่  ๑    ระงับด้วยอำนาจอาณาจักร.

                       วัตถุ  ๑๐  ประการ  (โดยย่อ)  คือ :-

๑.  เรื่องเกลือในเขนง  (สิงฺคิโลณกปฺป).

๒.  เรื่องสองนิ้ว  (ทฺวงฺคุลิกปฺป).

๓.  เรื่องเข้าละแวกบ้าน  (คามนฺตรกปฺป).

๔.  เรื่องอาวาส  (อาวาสกปฺป).

๕.  เรื่องอนุมัติ  (อนุมติกปฺป).

๖.  เรื่องเคยประพฤติมา  (อาจิณฺณกปฺป).

๗.  เรื่องไม่ได้กวน  (อมถิตกปฺป).

๘.  เรื่องสุราอย่างอ่อน  (กปฺปติ  ชโลคึ  ปาตุ).

๙.  เรื่องผ้านิสีทนะ  (กปฺปติ  อทสก  นิสีทน).

๑๐. เรื่องเงินทอง  (ชาตรูปรชต).

        วิธีระงับวิวาทาธิกรณ์ครั้งที่  ๒  คือประชุมภิกษุชาวปาจีนและชาวปาฐาที่วาลุการาม  เมืองไพศาลี  เลือกภิกษุฝ่ายละ  ๔  รูป  คือ :-

                       ภิกษุฝ่ายปาจีน  ๔  รูป  คือ :-

๑.  พระสัพพกามี.

๒.  พระสาฬหะ.

๓.  พระขุชชโสภิต.

๔.  พระวาสภคามี.

                       ภิกษุฝ่ายปาฐา  ๔  รูป  คือ :-

๑.  พระเรวตะ.

๒.  พระสัมภูตะ  สาณวาสี.

๓.  พระยศ  กากัณฑกบุตร.

๔.  พระสุมนะ.

        ทางป้องกันวิวาทาธิกรณ์ในส่วนธรรมและวินัย  พระศาสดาและพระสาวกได้ทำมา  มี  ๓  ทาง  คือ :-

๑.  ได้ทรงแสดงโอวาทปาฏิโมกข์  อันระบุถึงหัวใจพระศาสนาในที่ประชุมสงฆ์เนือง ๆ.

๒.  ได้ทรงตั้งธรรมเนียมทำสังฆอุโบสถ  ด้วยสวดปาฏิโมกข์ทุกกึ่งเดือน.

๓.  พระสาวกได้ทำสังคายนาพระธรรมวินัย  ตั้งไว้เป็นแบบแผนเป็นคราว ๆ มา.

                            วิธีระงับวิวาทาธิกรณ์  มี  ๒  คือ :-

๑.  สัมมุขาวินัย  วิธีระงับต่อหน้า.

๒.  เยภุยยสิกา  วิธีระงับเป็นไปตามข้างมาก.

                              สัมมุขาวินัย  มี  ๓  วิธี  คือ :-

๑.  ด้วยการตกลงกันเอง.

๒.  ด้วยการตั้งผู้วินิจฉัย.

๓.  ด้วยอำนาจแห่งสงฆ์.

           (๑)  วิธีระงับด้วยการตกลงกันเองสงเคราะห์ด้วยองค์  ๔  คือ :-

๑.  สงฺฆสมฺมุขตา  ความเป็นต่อหน้าสงฆ์.

๒.  ธมฺมสมฺมุขตา  ความเป็นต่อหน้าธรรม.

๓.  วินยสมฺมุขตา  ความเป็นต่อหน้าวินัย.

๔.  ปุคฺคลสมฺมุขตา  ความเป็นต่อหน้าบุคคล.

            (แต่เสด็จ ฯ เข้าพระทัยว่า  สงฺฆสมฺมุขตา  ไม่มีในวินัยนี้).

       ผู้ที่ถูกเลือกให้เป็นผู้วินิจฉัย  เมื่อตนอาจวินิจฉัยควรให้ผู้เลือกปฏิญญา  ๒  ข้อก่อน  คือ :-

๑.  จะแจ้งข้ออธิกรณ์นั้นตามจริง.

๒.  จักยอมรับความวินิจฉัยอันชอบแก่ธรรมวินัยและสัตถุสาสน์.

                        (๒)  วิธีระงับด้วยการตั้งผู้วินิจฉัย

        สงเคราะห์ด้วยองค์  ๓  เว้น  สงฺฆสมฺมุขตา  บ้าง  ด้วยองค์  ๔  บ้าง,(แต่เสด็จ ฯ  ทรงเห็นว่า  สงฺฆสมฺมุขตา  ไม่น่าได้ในอธิการนี้).

                    (๓)  วิธีระงับด้วยอำนาจแห่งสงฆ์  คือ :-

๑.  สงฆ์เห็นภิกษุบางพวกประพฤติผิดแผกออกไป  ไม่เห็นชอบด้วยนเข้าประชุมเป็นสงฆ์วินิจฉัยข้อที่แผกกันนั้นว่าผิด  ด้วยอาณาสงฆ์.

๒.  มีภิกษุเป็นคู่วิวาท  แม้เธอจะไม่มอบให้วินิจฉัย  เห็นแก่พระธรรม วินัย  ชี้ขาดข้อที่ผิดด้วยอาณาสงฆ์ก็ได้.

    สัมมุขาวินัยนี้  สงเคราะห์ด้วยองค์  ๓  เว้น  ปุคฺคลสมฺมขตา  บ้าง ด้วยองค์  ๔  บ้าง.

         ภิกษุผู้ที่สงฆ์ควรมอบอธิกรณ์ให้แยกไปวินิจฉัย  (วิธีนี้เรียกอุพพาหิกา)  ควรประกอบด้วยองค์  ๑๐ คือ :-

๑.  เป็นผู้มีศีล.

๒.  เป็นพหูสูต.

๓.  เป็นผู้ทรงพระปาฏิโมกข์.

๔.  เป็นผู้มั่นในพระวินัย  ไม่คลอนแคลน.

๕.  เป็นผู้อาจชี้แจงให้คู่วิวาทเข้าใจและให้เลื่อมใส.

๖.  เป็นผู้ฉลาดเพื่อยังอธิกรณ์อันเกิดขึ้นให้ระงับ.

๗.  รู้เรื่องอธิกรณ์.

๘.  รู้เหตุเกิดอธิกรณ์.

๙.  รู้การตัดอธิกรณ์.

๑๐. รู้ทางตัดอธิกรณ์.

เยภุยยสิกา

        ภิกษุผู้ควรที่จะสมมติให้เป็นผู้จับสลากต้องประกอบด้วยองค์  ๕คือ :-

๑.  ไม่ถึงอคติ  ๔  อย่าง  นับเป็น  ๔  องค์.

ข.  รู้จักสลากที่เป็นอันจับและไม่เป็นอันจับเป็นองค์หนึ่ง.

                       วิธีให้จับสลาก  มี  ๓  คือ :-

๑.  ปกปิด.

๒.  กระซิบบอก.

๓.  เปิดเผย.

               เยภุยยสิกาไม่ควรใช้ในเรื่องเหล่านี้  คือ :-

๑.  ไม่ควรใช้ในเรื่องเล็กน้อยที่ไม่ไปถึงไหน.

๒.  ไม่ควรใช้เพื่อสนับสนุนมติอันไม่เป็นธรรม.

๓.  ไม่ควรใช้เพื่อแยกสงฆ์ออกเป็นพวก.

     การให้จับสลากแม้ในเรื่องที่สมควร  หากให้จับโดยวิธีมิชอบเหล่านี้ใช้ไม่ได้  คือ :-

๑.  ให้จับด้วยอาการผิดระบอบ  คือเมื่อภิกษุยังไม่พร้อมกัน.

๒.  เธอทั้งหลายไม่ได้จับตามมติ.

                                       กัณฑ์ที่  ๒๙

                                วิธีระงับอนุวาทาธิกรณ์

                              เรื่องที่จัดว่ามีมูล  ๓  คือ :-

๑.  เรื่องที่ได้เห็นเอง.

๒.  เรื่องที่ได้ยินเอง  หรือมีผู้บอกและชื่อว่าเป็นจริง.

๓.  เรื่องที่รังเกียจโดยอาการ.

       ภิกษุผู้จะว่าอรรถคดีในเมื่อเห็นพร้อมด้วยองค์  ๕  จึงควรว่าองค์  ๕  นั้น  คือ :-

๑.  เป็นกาลอันสมควร.

๒.  เป็นเรื่องจริง  (หรือแน่ใจว่าเป็นอย่างนั้น).

๓.  จักได้ภิกษุผู้เคยเห็นกันผู้เคยพบกันเข้าเป็นฝ่าย  โดยธรรมโดยวินัย.

๕.  ความยุ่งยิ่งตลอดถึงความแตกแห่งสงฆ์  มีการนั้นเป็นเหตุจักไม่มี.

                ภิกษุผู้จะเป็นโจทก์พึงตั้งอยู่ในธรรม  ๕  คือ :-

๑.  จักพูดโดยกาละ  จักไม่พูดโดยอกาละ.

๒.  จักพูดด้วยคำจริง  จักไม่พูดด้วยคำเท็จ.

๓.  จักพูดด้วยคำสุภาพ  จักไม่พูดคำหยาบ.

๔.  จักพูดด้วยคำประกอบด้วยประโยชน์  จักไม่พูดด้วยคำไร้ประโยชน์.

๕.  จักมีเมตตาจิตพูด  จักไม่เพ่งโทษพูด.

                   อีกประการหนึ่ง  พึงทำไว้ในใจซึ่งธรรม  ๕  คือ :-

๑.  ความการุญ.

๒.  ความหวังประโยชน์.

๓.  ความเอ็นดู.

๔.  ความออกจากอาบัติ.

๕.  ความทำวินัยเป็นเบื้องต้น.

การโจท  มี  ๒  คือ :-

๑.  โจทด้วยกาย.

๒.  โจทด้วยวาจา.

                       ผู้วินิจฉัยอธิกรณ์  มีรวม  ๓  คือ :-

๑.  สงฆ์  (สำหรับเรื่องสลักสำคัญ).

๒.  คณะ  (สำหรับเรื่องไม่สำคัญนัก).

๓.  บุคคล  (สำหรับเรื่องเล็กน้อย).

                ภิกษุผู้จะเข้าสู่วินิจฉัย  ควรประพฤติ  ดังนี้ :-

๑.  พึงเป็นผู้เจียมตน.

๒.  พึงเป็นผู้รู้จักที่นั่ง  (ไม่เบียดพระเถระ  ไม่กีดภิกษุผู้อ่อนกว่า).

๓.  พึงนั่งอาสนะอันสมควร.

๔.  ไม่พึงพูดเรื่องต่าง ๆ.

๕.  พึงรักษาดุษณีภาพ.

                   คำขอโอกาสของโจทก์ต่อจำเลย

        " กโรตุ  เม  อายสฺมา  โอกาส  อหนฺต  วตฺตุกาโม "

      ขอท่านจงทำโอกาสแก่ข้าพเจ้า ๆ  ใคร่จะกล่าวกะท่าน.

                               คำให้โอกาสต่อโจทก์

                           " กโรมิ  อายสฺมโต  โกาส "

                            ข้าพเจ้าทำโอกาสแก่ท่าน.

       ภิกษุผู้พร้อมด้วยองค์  ๕  ขอให้ทำโอกาส  ไม่ควรทำ  องค์  ๕นั้น  คือ :-

๑.  เป็นผู้มีความประพฤติทางกายไม่บริสุทธิ์.

๒.  เป็นผู้ประพฤติทางวาจาไม่บริสุทธิ์.

๓.  เป็นผู้มีอาชีวะไม่บริสุทธิ์.

๔.  เป็นผู้เขลาไม่ฉลาด.

๕.  ถูกซักเข้าไม่อาจให้คำตอบข้อที่ถูกซัก.

                       องค์  ๕  อีกประเภทหนึ่ง  คือ :-

๑.  เป็นอลัชชี.

๒.  เป็นผู้พาล.

๓.  เป็นผู้มิใช่ปกตัตตะ.

๔.  เป็นผู้มีปรารถนาในอันกำจัดกล่าว.

๕.  หาใช่ผู้มีปรารถนาในอันให้ออกจากอาบัติกล่าวไม่.